ساقی  : ساقی از محبوب ترین چهره های شعری حافظ است.

 درمصرع اول غزل ول حافظ ازساقی جام می میخواهد، زیرا خودراهمیشه مدیون

 مهربانی ها و الطاف او میداند. محبوب حافظ خداست که همیشه در راه پر مخاطره

عشق که  این راه  در نظر اول  آسان به  نظر میرسد ولی دشواریهای زیادی دارد .

 می مغان :شرابی است که زرتشتیان تهیه می کردند و حافظ با کنایه می گوید که

 با خوردن آن خراب شده است .منظور از می برای حافظ  آ تش عشق الهی است

که به جانش  افتاده است و این  آ تش بنیان خود پرستی او را ویران کرده است  .

 کاشانه :اشاره به دل است و آتشی که در کاشانه  است  ، همان سوز دل است .

 کشتی نوح :حافظ  اشاره می کند که با این کشتی می تواند از سختی ها به سلامت

بگذرد، در حقیقت چیزی که حافظ را به سر منزل مقصود میرساند و او را از فراز

 و نشیب ها میگذراند ، یاد یار و محبوب است .در گذشته گاهی جام می را به شکل

زورقی میساختند و گاه منظور حافظ جام کشتی مانند شرابی است ، که او را از غم

رها میکند ، و این می همان یاد آرامش بخش محبوب است .

 آتش طور : این کلام اشاره به داستان حضرت موسی (ع) دارد که درراه مصر،

همراه همسرش ، صفورا در شبی تاریک به دنبال آتشی  برای گرم شدن بود .

 حضرت موسی (ع) در دامنه کوه  درختی دید که فروزان است . او فکر کرد

 آتش است ، جلوتر رفت و دید این نور الهی است نه نار و ندای الهی را شنید

و به پیامبری مبعوث شد.

حافظ در این بیت تمنای این نور الهی را دارد تا راه هدایت بیابد .

 سلامت :حافظ گفته است : " گفت با ما منشین کز تو سلامت برخاست " سلامت

در این جا به معنای فکر و اندیشه است . محبوب حافظ او را سرزنش میکند که

 درست اندیشی اش را به واسطه توجه  به زیور های این دنیا  از دست داده است

و توجه به دنیا و غافل شدن جزء پشیمانی حاصل دیگری ندارد .

 رخ یار: منظور همان جلوه جمال الهی است که باشکوه و بسیار زیبا است و از

زیبایی حافظ را خیره کرده است و با آتش عشقی که در دل دارد ، او فقط خیره به

 چهره یار است و دنیا برایش ارزشی ندارد .

 جان آگه : دل بیداری است که لحظه ای خدای خود یا همان محبوبش را فراموش

 نمی کند و این یاد را با جان خود درآمیخته است .

 چار تکبیر :اشاره به نماز میت و وداع با آن است .منظور حافظ جدایی از ماسوا

 و دل به معشوق سپردن است .

 رباط : به معنای کاروانسرا است . دنیا مثل کاروانسرایی است که فقط دو در برای

 ورود و خروج دارد (کنایه از تولد و مرگ ) و همه افراد چه دارا و جه فقیر باید این

 مسیر را طی کنند و این کاروان سرا را روزی ترک کند .

 شمع دل: اشاره به نور الهی است که جان حافظ را روشن می کند و این روشنایی با

 سوختن همراه است .این نور نور ایمان حقیقی است و هر که هر لحظه اش با یاد خدا

 همراه باشد ، این  نوردر وجودش پرتو افشانی می کند .

 غالیه و وسمه : غالیه رنگ سیاه خوشبویی است  مرکب از مشک وعنبرکه موی را با

 آن خضاب می کنند و وسمه گیاهی است که برای سیاه کردن ابرو از آن استفاده می کنند .

حافظ تمام زیبایی ها را پرتویی از جمال الهی می داند والا به تنهایی شکوهی ندارند .

 نقش مهر :  ایمان راستین حافظ است که با وجود اشک و زاری فراوان

( که به قول خودش از طوفان نوح هم شدیدتر است ) از دل و جانش پاک نمی شود

 و اصلا زدودنی نیست .

 دل شکسته : اشاره به این حدیث نبوی است که خدا در دل شکسته دلان است .

 غیار: به معنای بیگانه و نا آشنا است .

معشوق عیان می گذرد بر تو ولیکن

                                               اغیار همی بیند از آن بسته نقابست

خدای متعال همیشه عیان است ولی کسانی که ایمان واقعی ندارند و چشم دلشان

 بینا نیست ، جلوه های او را در نمی یابد و بیگانه می شمارد ، گویا جلوه های

 الهی برای انان در نقاب و پوشش است . همان طور که سعدی گفته است :

 " حق عیان است ولی طایفه ای بی بصرند ."

 احرام : جامه ای سپید برای اداء مناسک حج است .

در مصرع " احرام طوف کعبه دل بی وضو ببست "منظور کسی است که بدون پاکی

 و آلایش دل ، امید پذیرفته شدن در درگاه الهی را دارد . عشق الهی درونی است و با

تظاهر نمی توان به آن رسید .

 ناوک:تیر کوچک است. حافظ همه چیز را حتی سختی ها را عنایتی از جانب دوست

می داند که چون تیری بر جانش می نشیند و حافظ درد و سختی آن را چون از جانب

خداوند است با اشتیاق می پذیرد .

 تماشا: حافظ عقیده دارد خلوت گزیدگان که مصاحبت محبوب را برگزیده اند، نیازی به

 سیر و  تفرج  ندارندچون مقیم کوی دوست هستند و به مرتبه ای رسیده اند که از این

گونه تفرجات بسیار برتر است و دیده آنان به جهانی برتر بینا شده است .

 رواق منظر چشم : منظور مردمک دیده است . او  از محبوبش می خواهد قدم بر

 دیدهاش بگذارد ، چون مشتاق دیدار او است و از او می خواهد  دیده ای خدا جو

 به او عطا کند واو را به منزله بنده ای کوچک بپذیرد .

 هشت خلد : مراتب و درجات بهشت است و حافظ می گوید کسی که بنده حقیقی است

 نیازی به بهشت ندارد و عاشقی و بندگی خداوند از هر چیزی برای او برتر است .

  خرقه  :  خرقه در لغت  به معنی پاره  یا قطعه ای  از جامه است  و در اصطلاح

  صوفیه  جامه ای  پشمین است  که از تکه های  پارچه های  مختلف دوخته شده

  است واغلب  به رنگ کبود است و از نظر حافظ  نشان تظاهر است و خرقه سالوس

 ریاکاران است ، حافظ از فریب  انسانهای به ظاهر پاک و زاهد شکایت دارد و به

  دنبال پیرمغان است همان راهنمایی که او سرفرود میاورد و راهنمای وهدایت 

  می خواهد . هدایتگر او پروردگار و کلام الهی  اوست  که حافظ  آن را به چهارده

 روایت حفظ کرده است .

  خال هندو: در این اشعار مراد از هندی رنگ سیاه است ، زیرا غلامان هندی اغلب

 سیاه پوست بودند و در اشعار حافظ برای تشبیه زلف و خال به کاررفته است.حافظ

 خال را از دو منظر سیاه میدانسته است : یکی از نظر رنگ و دیگری به معنای غلام .

 حافظ حاضر است در برابر یک توجه محبوب (در حد یک نقطه)هرآ نچه هست را فدا

 کند و غلام او شود .

  باد شرطه  : باد موافقی  است  که مساعد کشتیرانی  است . حافظ  اشاره  کرده  کشتی

  شکستگانیم  (  البته  در بعضی از کتاب ها آمده  " کشتی نشستگانیم "  )  او از این باد

  موافق مدد خواسته اورا به مقصودش برساند. او متمنی است که با کمک این باد موافق

  زود تر به مقصودش برسد .

 صبا  : نسیمی است که در وقت طلوع خوشید از مشرق می وزد . نسیمی که عاشقان با

 آن راز دل می گویند و در اصطلاح عبدالرزاق کاشی  صبا  نفحات رحمانیه است که از

 جهت  مشرق روحانیات می آید .  صبا نقش های زیادی در دیوان حافظ دارد و قاصدی

 خوش خبر میان عاشق و معشوق است .باد صبا آهسته می وزد و با پراکندن عطروجود

 یار نمی گذارد حافظ لحظه ای از او دور بماند و حافظ  ازاو می خواهد سرشکستگی اش

 را به محبوبش برساند .به نوعی حافظ هر خدا را ناظر بر وجود خویش و در ارتباط  با

 او میبیند .

  عنقا : عنقا همان سیمرغ است  . پرنده ای که زال پدر رستم را پروریده است .حافظ از

 سیمرغ گاه به معنای چیزی موهوم مثل کیمیا و گاه از منظر عرفانی به موجودی برترو

 عقل کل اشاره کرده است . در اشعار عطار مراد از عنقا ذات الهی است .

 حافظ شکار سیمرغ را کاری غیر ممکن می داند ، کاری  که با گستراندن دام  و مکر و

 حیله میسر نمی شود . رسیدن به ذات  الهی نیز یک باره میسر نیست . باید در راه سیر

 و سلوک مراتبی را طی کرد و به تدریج با زلالی دل میسر نمی شود .

 صنوبر خرام : به معنای رشید است . حافظ میگوید جلوه همه زیبا رویان در برابرشکوه

 و زیبای وعظمت حق تعالی هیچ است و برتر از همه جلوه های مادی است .  دل سپردن

 به ذات  اقدس  الهی  و دیدن  پرتویی  از نور او همه زیبایی های این  دنیا را در نظر او

 بی فروغ می کند .

  عتاب :  از نظر لغوی خشم و ملامت است .

 حافظ نه غلامیست که از خواجه گریزد               صلحی کن و بازآ که خرابم ز عتابت

 حافظ ملامت پروردگار را و دوری از او را نابودی خویش میداند ، هر چند که  شاید در

 ظاهر این طور نباشد . او نمی خواهد لحظه ای از خدای خود دور شود .

  شوخ :  به معنای دلیر و بی باک است . او خم ابروی یار را به کشیدن زه کمان و پرتاب

 تیر تشبیه کرده است .حافظ توجهات الهی را چون تیری می داند که بر جان حافظ می نشیند

 و او را دگرگون میکند .

میکده :از نگاه حافظ میکده مکانی برای گفتگو با خداوند است ، جایی برا ی روشن شدن از نور الهی و براورده شدن حاجت که رسیدن به مقصود اســت.

 محتسب : این کلمه به معنای نهی کننده در امور شرعی است و اشاره به امیر مبارزالدین پدر شاه شجاع دارد ، که در دوره او مردم از ترس و هیبتش دینداری می کردند .

 شب قدر: شب وصال است .از دید سالکان شبی است که سالک در آن تجلی و معرفتی خاص می یابد.

 طمع خام:امیدی غیر ممکن و تمنایی بی مورد .

 هوادار :به دو معناست :یکی ـن که صبا پیک عاشقان است و دیگری به معنای دارنده هوا که شامل صبا و هوا و نسیم می شود و حافظ به هر دو مورد اشاره دارد . پاکی نسیم همانند زلالی عاشقان است .

 فتوادادن : رای دادن به حکم شرعی است . حافظ اشاره می کند که نوشیدن شراب ناروا است ولی از تجاوز به حقوق دیگران بهتر است ، که گناه باده خواری با توبه حقیقی پاک میشود ولی تجاوز به حقوق دیگران ، دینی بسیار دارد .

 جریده رفتن :سبکبار رفتن که منظور رها کردن همه تعلقات دنیایی است .

 تنگی گذرگاه عافیت :اشاره به کوتاهی عمر است .

 ننگ رسوایی :(به سبب عشق ) برای حافظ این رسوایی اعتبار از عاشق پیشگی و شیدایی است .

 کوی میکده :معانی مختلف این کلمه :

الف- مجلس انس  دوستان   ب- قلب مرشد کامل   ج –  قدم در راه مناجات

هر سالکی که راه کوی میکده را بیابد ،به بهترین راه رسیده است و اگر به

اندیشه باطل در سر دارد .

 پرتو می : نوررالهی که در پس روشنایی آن میتوان به اسرار خلقت پی برد

نوری که چشم حقیقت بین را بینا میکند .

 مایه محتشمی :سبب شوکت و سیر مقامات عالیه در خدمت سالکان است و محضر آنها چون بهشت جاوید است .   

 سزای خویشتن :پاداش و جزای اعمال است .حافظ  حتی عتاب معشوق را با جان می پذیرد ، چون خود را مستوجب آن می داند .

 ساربان : قافله سالار یا  همان انسان است  ،  مسافری است  در راه زندگی و حافظ از او می خواهد که مهیا شود و از این راه که به کوی یار می رسد برود که بهترین راه است .

 زهد فروشان گران جان :زهد فروش به معنای ریاکار است و گران جان کسی است که معاشرت با او ناخوشایند است ، زیرا لطافت و سبکی روح ندارد .

 روز الست :این کلمه از قران برگرفته شده است ( اعراف / 171) و حافظ به تقدیر معتقد است .

در مصرع اول بیت بعد نیز همین موضوع را مطرح کرده است :

"آنچه او ریخت به پیمانه ما نوشیدیم "

 گشایش کار :اشاره ای از جانب معشوق برای قتح بابی در کار حافظ است .

 قصر امل : بنای رفیعی که بر بنیان آرزو ساخته شده است  و بسیار سست است .

 عروس هزار داماد :کنایه از یاری بسیار بیوفا است .دنیا به هیچ کس وفا نکرده است .

 بی مهر رخت : منظور روشنایی و گشایشی است که حافظ از محبوب خود می خواهد تا شب های تاریک زندگی اش روشن شود و راه هدایت بیابد .

 فقیر : از دید حافظ فقیر کسی است که فقط نیازش به خداوند است ، کسی که اتحاد قطره با دریا را می جوید که نهایت سیر و مرتبت عارفان است .    

نظرات شما عزیزان: